reprodukshon di mata
simia
Un simia ta un mata nobo forma pa un mata machu i un mata muhé.
Un mata por forma simia. Esaki ta un proseso sumamente importante.
Maske kada mata di un tipo ta mustra meskos nan tin variashon, manera
kada hende ta diferente,
asina kada mata ta diferente. Un mata ta adaptá pa ku su medio ambiente.
Ora e medio ambiente
ta kambia tin sierto mata (di e mesun sorto) ta mas adaptá ku otro. E
matanan mihó adaptá pa e
medio ambiente ta sobrebibí.
Tur e informashon di e aparensia i funshonamentu di e mata ta den forma
di DNA den kada sel.
Un mata ku a forma di un rais tin eksaktamente mesun DNA ku su mayor.
(splika
Un simia ta forma di mitar DNA di e tata (e fékula), i mitar DNA di e
mama (kaminda e fruta ta bai krese).
E ora ei e yu tin informashon kombiná di tata i mama. (serka hende e
proseso ta similar).
informashon di DNA suak i informashon di DNA fuerte.
informashon di DNA suak nos ta yama un gen resesivo.
informashon di DNA fuerte nos ta yama un gen dominante.
Sierto informashon riba e DNA ta suak i ta oprimí pa DNA fuerte. Mihó
bisa: Sierto gen dominante
ta oprimí e gen resesivo. Si pa kasualidat un gen suak di tata i un gen
suak di mama ta topa den un simia
i e gen dominante e ora ei no tei e gennan suak si por ekspresá. Ta
dependé e medio ambiente si e mata
aki ta mihó adaptá i sobrebibí òf e muri. E sistema aki ta un manera di
naturalesa pa informashon no bai
pèrdí. E informashon suak ta pasa di generashon riba generashon.
aparensia di simia
Tin hopi tipo di simia, kada unu ta mustra otro. Tin di nan ku kaska duru
ku ta protehéle pa un temporada
kontra di bestia, beskein, sekura i digestion. Aparensia tin hopi di aber
di e sistema kon e simia ta plama.
kon simia ta plama
Kada mata tin sierto sistema pa nan simia por plama pa haña un lugá nobo,
por ehèmpel:
- ta bula bai ku bientu (katuna
di seda)
- ta dref (koko, mangel)
- ta kome pa bestia (shimaruku)
- ta pega na bestia (pegasaya)
- dor di vruminga
- dor ku e mata ta lag’é bula bai ku forsa (skopèt)
nansementu
Variashon pa ku e nansementu di simia ta esensial pa e sobrebibensia di e
mata. Imaginá ku tur simia di un
mata ta nanse despues di e promé áwaseru fuerte. Si despues di e áwaseru
tin sekura tur e matanan
chikíchikí ta muri i e aña ei no tin e mata mas. Dor ku no tur ta nanse
pareu e peliger aki ta evitá.
Tin simia ku no por nanse si nan no a raspa (baobab).
spor
E
mata di lisimbein
ta forma
spor na su
blachinan. Un spor no ta meskos ku un simia. Un spor no tin un èkstra
nutrishon pa e mata nobo ku ta nanse i un diferensha aun mas grandi ta ku
un spor tin solamente mitar di e
DNA di su mayor. For di un spor no ta nanse un mata di lisimbein dirèkt,
pero un kriatura diferente ku tin
paresido di un blachi kròpsla chikí. E mata aki tin solamente mitar di e
DNA ku e mata di lisimbein tin. Ta e
organismo nobo aki ta laga dos sèl bira unu kaminda dos biaha e mitar DNA
ta forma un sèl kompleto ku si ta
krese den forma di e mata di lisimbein.
E sistema ku e mata di lisimbein tin ta yama "kambio
di generashon". Nos por mira esaki tambe na diferente
otro kriatura manera pèchi portugues.
mata ku ta rama
Tin mata ku ta forma rama na banda ku ta forma un mata nobo. Ta yerba,
orégano, bakoba, sentebibu i hopi
mas ta hasié. E ta efektivo, pero ku un desbentaha. Tur mata nobo tin e
mesun DNA ku e mata original, kier men ku
no tin variedat pa adaptashon.
rais
Rais por forma mata nobo. Aki tambe ta konta ku tur yu tin e mesun DNA ku
e mayor.
Rais por forma batata. E batata por sobreviví temporada difísil (sekura)
pa despues krese ful spit pasombra
e tin hopi energia mara eiden.
bòl ta parti
Un bòl manera un siboyo por parti forma mas. Bo ta mir’é bon na un bòl di
konofló.
Aki tambe ta konta ku tur yu tin e mesun DNA ku e mayor.
blachi ta forma yu
Algun mata ta forma yu riba su blachi ku ta kai abou. Esaki nos ta mira
na mala madre i e leli di awa.
Aki tambe ta konta ku tur yu tin e mesun DNA ku e mayor.